Zelf informatie zoeken over gezondheid is logisch, begrijpelijk en vaak zinvol. Maar zelf dokteren is geen neutrale handeling. Het gebeurt binnen een informatielandschap dat gestuurd wordt door algoritmes, emotie, commerciële belangen en cognitieve biases. In deze blog leg ik uit waarom “eigen onderzoek doen” iets fundamenteel anders is dan kritisch denken, hoe misinformatie zelfzorg activeert én ontspoort, en wat er nodig is om zelfzorg gezond te houden – voor cliënten én zorgverleners.
Zelfzorg is geen luxe, maar een reactie op onzekerheid
Mensen gaan niet voor hun plezier zelf dokteren. Ze doen het omdat ze onzeker zijn. Over hun klachten. Over het beloop. Over wat normaal is en wat niet. Zeker bij chronische aandoeningen, zichtbare klachten of problemen waarvoor geen snelle oplossing bestaat, neemt de behoefte aan verklaringen toe.
In dat opzicht is zelfzorg geen trend, maar een copingmechanisme. Het geeft grip. Het gevoel iets te dóén. En dat maakt het aantrekkelijk, zelfs wanneer de onderliggende informatie wankel is. Dat betekent ook dat zelfzorg zelden rationeel begint. Het begint emotioneel.
Het informatielandschap is fundamenteel veranderd
De manier waarop mensen medische informatie vinden, is niet meer lineair. Vroeger zocht je gericht: een boek, een folder, een arts. Nu komt informatie naar je toe. Via je telefoon. In je feed. Zonder dat je erom vraagt.
Sociale media functioneren niet als informatiekanalen, maar als selectiemechanismen. Wat je ziet, is wat blijft hangen. En wat blijft hangen, voelt al snel als waarheid.
Dat heeft drie grote gevolgen:
- Informatie wordt losgekoppeld van context en nuance
- Zichtbaarheid wordt belangrijker dan betrouwbaarheid
- Emotie wint structureel van uitleg
Zelf dokteren vindt dus plaats in een omgeving die actief stuurt op overtuiging, niet op correctheid.
“Zelf onderzoek doen” voelt kritisch, maar is dat zelden
Wanneer iemand zegt: “Ik heb zelf onderzoek gedaan”, hoor ik zelden iemand die systematisch literatuur heeft gewogen, methodologie heeft beoordeeld of biases heeft meegewogen. Wat ik hoor, is iemand die heeft gezocht naar herkenning. En dat is menselijk.
Maar medische kennis ontstaat niet door losse puzzelstukjes te verzamelen. Ze ontstaat door:
- vergelijken van studies
- herkennen van toeval en vertekening
- accepteren van onzekerheid
- en bewust omgaan met wat we níet weten
Zonder die vaardigheden lijkt zelf zoeken al snel op kritisch denken, terwijl het in werkelijkheid vaak bevestigend denken is.
Ons brein is geen waarheidsmachine
Neuropsychologisch gezien is dat verklaarbaar. Ons brein is lui. Niet dom, maar energiezuinig. Het gebruikt shortcuts om snel beslissingen te nemen. Zeker bij dreiging, pijn of angst.
Misinformatie sluit daar perfect op aan:
- herhaling vergroot geloofwaardigheid
- negatieve framing blijft beter hangen
- beelden overtuigen sterker dan uitleg
- persoonlijke verhalen voelen betrouwbaarder dan data
Daarbovenop komen algoritmes die precies dié inhoud blijven aanbieden die emotioneel resoneert. Zo ontstaat een informatiefuik waarin twijfel verdwijnt en overtuiging verhardt. Zelf dokteren wordt zo onbedoeld een versterker van misinformatie.
Wanneer zelfzorg kantelt naar zelfschade
Zelfzorg wordt problematisch wanneer het leidt tot:
- uitstel van medische beoordeling
- wantrouwen tegenover alle reguliere zorg
- rigide overtuigingen die niet meer bespreekbaar zijn
- schadelijke interventies zonder bewezen effect
Voeding als verklaring voor alles
Eczeem, acne, psoriasis: al snel wordt voeding aangewezen als boosdoener. Eliminatiediëten volgen elkaar op, vaak zonder begeleiding. Het resultaat is zelden genezing, maar regelmatig ondervoeding, schuldgevoel en het idee dat falen aan jezelf ligt.
De detox-mythe
Verslechtering wordt geïnterpreteerd als bewijs dat het lichaam ‘aan het opruimen’ is. Dit frame maakt dat mensen volhouden met ineffectief of schadelijk beleid, omdat elke flare-up wordt gezien als vooruitgang.
Medicatie-angst
Met name rond corticosteroïden zie ik hoe angst voor bijwerkingen groter is geworden dan angst voor de ziekte zelf. Mensen stoppen, experimenteren, vermijden. Niet uit onwil, maar uit wantrouwen dat gevoed is door herhaling en framing.
Dit zijn geen incidenten. Dit zijn patronen.
Waarom debunken zelden genoeg is
Veel zorgverleners proberen te corrigeren met feiten. Dat is logisch, maar vaak onvoldoende. Misinformatie laat een cognitief spoor achter. Zelfs wanneer iemand rationeel accepteert dat iets niet klopt, blijft het emotioneel resoneren. Daarom werkt “dat is niet waar” zelden.
Wat beter werkt, is prebunking: uitleggen hoe misleiding werkt, voordat iemand er volledig in vastzit. Dat verschuift het gesprek van inhoud naar proces. Van “wie heeft gelijk” naar “waar moet je op letten”.
De veranderende rol van de zorgverlener
De arts of zorgverlener is niet langer alleen kennisbron, maar ook gids in een chaotisch informatielandschap.
Dat vraagt andere vaardigheden:
- luisteren zonder direct te corrigeren
- vragen wat iemand zelf gelooft en waarom
- ruimte laten voor twijfel
- uitleg in heldere, niet-technische taal
- herhaling zonder irritatie
Soms lukt dat. Soms niet. En soms is liefdevol begrenzen of loslaten nodig. Maar altijd zonder strijd.
Wanneer zelfzorg wél versterkend werkt
Zelfzorg werkt wanneer mensen:
- bronnen leren wegen
- bereid zijn hun overtuiging bij te stellen
- onzekerheid kunnen verdragen
- zorg zien als samenwerking
Dat zijn de gesprekken waarin iemand zegt: “Ik las dit, maar ik weet niet of het klopt.” Daar ontstaat ruimte voor echte zorg.
Kritisch zoeken is een beschermende vaardigheid
Daarom blijf ik pleiten voor simpele, herhaalbare filters:
- Wie zegt dit en met welk belang?
- Wat wordt beloofd en wat niet genoemd?
- Wordt angst gebruikt als overtuigingsmiddel?
- Is er bewijs of alleen ervaring?
- Wordt twijfel toegestaan of weggepoetst?
Dit zijn geen academische eisen. Dit zijn beschermende vaardigheden in een informatiemaatschappij die weinig bescherming biedt.
Zelf dokteren vraagt verantwoordelijkheid
Zelfzorg is geen vrijbrief om alles zelf te bepalen. Net zo min als zorg een vrijbrief is om mensen niet serieus te nemen.
Gezonde zelfzorg vraagt:
- inzicht in eigen beperkingen
- bereidheid tot samenwerking
- respect voor expertise
- en acceptatie dat niet alles maakbaar is
Misschien is dat wel de moeilijkste boodschap in deze tijd.
👉 Wil je hiermee verder?
- 📥 Download de checklist Feiten vs. Fabels herkennen
- 🤝 Gebruik deze blog als gespreksstarter in onderwijs of praktijk
- 📘 Lees ook Blog 7 (Waarom mensen liever de buurvrouw geloven dan de arts)
- 🧠 Verdiep je verder in misinformatie, framing en communicatie in de Huddle-community
Zelf dokteren is geen probleem. Niet begrijpen waar je in terechtkomt wel.
